Posty
W prawie polskim kolizyjną instytucję przysposobienia uregulowano w art. 22 ustawy z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (dalej: p.p.m.)[1]. W artykule tym przyjęto zasadę ogólną, według której przysposobienie podlega prawu ojczystemu przysposabiającego. W paragrafie drugim art. 22 p.p.m. zastrzeżono jednak, że akt przysposobienia nie może nastąpić bez zachowania przepisów prawa ojczystego osoby przysposabianej, o ile dotyczą one: zgody tej osoby na przysposobienie, zgody jej przedstawiciela ustawowego, zezwolenia właściwego organu państwowego, a także ograniczeń przysposobienia z powodu zmiany dotychczasowego miejsca zamieszkania przysposabianego na miejsce zamieszkania w innym państwie[2].
Artykuł 22 p.p.m. został podzielony przez ustawodawcę na dwa ściśle powiązane ze sobą człony: pierwszy, o charakterze nadrzędnym, dotyczy przysposobienia, jako instytucji prawnej w ogólności (tzn. odnosi się zarówno do przysposobienia powstającego, jak i już dokonanego), drugi ma natomiast zastosowanie tylko do przysposobienia in statu nascendi, czyli do stanu tworzącego się przysposobienia[3].
W celu określenia prawa właściwego dla sytuacji wymienionych w art. 22 § 1 i 2 p.p.m. ustawodawca posłużył się łącznikiem obywatelstwa.
W pierwszym przypadku łącznikiem tym jest obywatelstwo przysposabiającego. W drugiej sytuacji łącznik ten stanowi obywatelstwo osoby, która ma być przysposobiona. Z przeprowadzonej analizy wynika, iż w przypadku regulacji z art. 22 § 1 p.p.m. statut określony przez obywatelstwo przysposabiającego, ma charakter zmienny i jest nim każdoczesne prawo personalne przysposabiającego, podczas gdy statut wskazany w art. 22 § 2 p.p.m. ma charakter niezmienny. Jest nim bowiem prawo personalne przysposabianego z chwili dokonania przysposobienia, a więc z momentu wydania prawomocnego orzeczenia sądu opiekuńczego o przysposobieniu. W związku z powyższym, jakakolwiek zmiana statutu przez przysposabiającego automatycznie skutkować będzie zmianą prawa merytorycznego dla oceny stosunków, wynikających ze stosunku przysposobienia. Zmiana taka będzie jednak działać ex nunc, a więc nie naruszy praw podmiotowych powstałych pod rządami poprzedniego systemu prawnego.
Przyjęcie przez ustawodawcę polskiego łącznika obywatelstwa, jako elementu wskazującego na stosowanie norm określonego systemu prawnego, wydaje się w przypadku przysposobienia rozwiązaniem ze wszech miar pożądanym. Łącznik obywatelstwa cechuje bowiem relatywna stałość, większa niż np. przy łączniku miejsca zamieszkania. Wspomniana stabilność wiąże się głównie z tym, iż zmiana obywatelstwa nie zależy wyłącznie od woli osoby zainteresowanej. Wykorzystanie łącznika nieulegającego łatwo zmianom, a tym samym zagwarantowanie względnej stałości statutu, jest niezmiernie istotne w stosunkach rodzinnych i osobistych, do których zalicza się przysposobienie.
Na tle art. 22 § 2 p.p.m. nie mamy do czynienia z kumulatywnym stosowaniem prawa personalnego przysposabiającego i przysposabianego. W świetle powyższej regulacji prawo ojczyste przysposabiającego powinno być stosowane obok prawa ojczystego osoby, która ma być przysposobiona[4]. Przepisu art. 22 § 2 p.p.m. nie można rozumieć inaczej, gdyż zapis ten podyktowany jest wyłącznie osobistym interesem dziecka. Kumulatywność w stosowaniu prawa przysposabiającego i przysposabianego nie dawałaby tej gwarancji[5]. W polskim prawie kolizyjnym ustawodawca świadomie zrezygnował z dominującej roli prawa ojczystego przysposabiającego i dokonał ustępstw na rzecz prawa ojczystego osoby przysposabianej. Jest to konsekwencją założenia, iż prawo ojczyste przysposabianego najlepiej zabezpieczy interes i dobro dziecka[6].
Na gruncie kolizyjnego prawa polskiego od ogólnej zasady stosowania dla przysposobienia prawa ojczystego przysposabiającego występuje kilka wyjątków.
Jeżeli norma kolizyjna prawa ojczystego przysposabiającego odsyła do innego prawa, w myśl art. 4 § 2 p.p.m. należy zastosować to inne prawo. Podobnie, jeśli prawo ojczyste przysposabiającego odsyła do prawa polskiego, na podstawie art. 4 § 1 p.p.m., zastosowanie znajdzie prawo polskie.
W wypadku bezpaństwowców oraz osób, których obywatelstwa nie można ustalić, zamiast prawa ojczystego stosuje się prawo miejsca ich zamieszkania (art. 3 p.p.m.). Jeżeli nie jest możliwe ustalenie miejsca zamieszkania wyżej wymienionych osób, zgodnie z normą art. 7 p.p.m. należy zastosować prawo polskie.
Podobnie, jeśli niemożliwe okaże się stwierdzenie treści prawa zagranicznego, w zgodzie z art. 7 p.p.m., stosuje się zastępczo prawo polskie.
W określonych wypadkach zastosowanie miarodajnego przepisu właściwego prawa obcego może zostać wyłączone na mocy art. 6 p.p.m. (klauzula porządku publicznego). W sprawach związanych z przysposobieniem interwencja klauzuli porządku publicznego może nastąpić w sytuacji, gdy zastosowanie przepisów właściwego prawa obcego miałoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej. Według art. 6 p.p.m. nie będą mogły mieć w prawie polskim zastosowania takie przepisy prawa ojczystego przysposabiającego, których uwzględnienie byłoby szkodliwe lub wyraźnie krzywdzące dla osoby przysposabianej[7].
Agata Skrabucha
doktorantka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Instytut Prawa Międzynarodowego
Katedra Międzynarodowego Prawa Prywatnego i Handlowego
[1] Dz. U. z 1965 r., nr 46, poz. 290 z późn. zm.
[2] M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski, Międzynarodowe prawo rodzinne, Wrocław-Warszawa 1969,
s. 292.
[3] M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski, op. cit., Wrocław-Warszawa 1969, s. 292.
[4] Tak można rozumieć orz. SN z 9.II.1972 r., CRN 115/7, OSN z 1972, nr 7-8, poz. 147 (glosa T. Erecińskiego, PiP 1973, z. 5, s. 164 i n. oraz A. Mączyńskiego, NP 1974, nr 3, s. 369 i n.).
[5] M. Sośniak, B. Walaszek, E. Wierzbowski, op. cit., s. 293.
[6] Por. J. Jakubowski, Prawo międzynarodowe prywatne, Warszawa 1984, s. 35; W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, Warszawa 1990, s. 165.
[7] J. Jakubowski, Prawo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu., Warszawa 1984, s. 149.